April 20, 2023 3:05 PM   5 Min

EXPLAINERS SERIES | लोकसंख्या विस्फोट : लोकसंख्येच्या बाबतीत भारताची चीनवर मात, भारतासाठी चांगली बातमी की वाईट बातमी? येथे संपूर्ण गणित समजून घ्या

ऋषभ | प्रतिनिधी

चीनला मागे टाकून भारत आता जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश बनला आहे. संयुक्त राष्ट्रांनी जारी केलेल्या आकडेवारीत ही बाब समोर आली आहे. त्यानुसार चीनची एकूण लोकसंख्या १४२.५७ कोटी आहे, तर भारताची लोकसंख्या १४२.८६ कोटींवर पोहोचली आहे. म्हणजेच चीनच्या लोकसंख्येपेक्षा लाखो लोकसंख्या भारतात जास्त झाली आहे. आता या लोकसंख्येच्या आकड्याला स्पर्श केल्यानंतर देशाने जल्लोष करावा की भारतासाठी ही चिंताजनक आकडेवारी आहे, हा प्रश्न आहे. लोकसंख्येमध्ये नंबर-1 होण्याचे कोणते फायदे आणि तोटे आहेत ते समजून घेऊया. 

संयुक्त राष्ट्रांच्या अहवालात भारतात लोकसंख्येचा स्फोट कसा सातत्याने होत आहे हे सांगितले आहे. गेल्या काही वर्षांत लोकसंख्या झपाट्याने वाढली आहे आणि आता जगातील सर्वाधिक लोक भारतात राहतात. सर्वप्रथम, त्याच्या तोट्यांबद्दल बोलूया, जास्त लोकसंख्या हा देशासाठी कसा चिंतेचा विषय होऊ शकतो. 

सर्वात मोठ्या लोकसंख्येचा काय तोटा,

संसाधनांचा अभाव: भारतात अजूनही एक मोठा वर्ग आहे, ज्यात संसाधनांची तीव्र कमतरता आहे. म्हणजेच मूलभूत सुविधाही या भागाला उपलब्ध नाहीत. अशा परिस्थितीत वाढती लोकसंख्या चिंता निर्माण करते. त्यामुळे संसाधनांचा तुटवडा वाढतच जाईल आणि देशातील गरिबी, उपासमार आणि बेरोजगारीला आवर घालणे कठीण होईल. 

शहरांवर वाढता दबाव: अनेक राज्यांमध्ये गावे रिकामी होत आहेत, रोजगाराच्या शोधात लोक शहरांकडे धाव घेत आहेत, हे आपण सतत पाहत आहोत. शहरे त्यांच्या कमाल मर्यादेपर्यंत पसरली आहेत, परंतु लोकसंख्या थांबण्याचे नाव घेत नाही. दररोज शेकडो नवीन लोक शहरांमध्ये पोहोचतात. अशा परिस्थितीत शहरांवर लोकसंख्येचा मोठा ताण आहे. ज्यामध्ये ट्रॅफिकपासून ते बस आणि ट्रेनमध्ये उपस्थित असलेल्या गर्दीचा समावेश आहे. तुम्ही मेट्रो, बस, फ्लाइट किंवा इतर कोणत्याही ट्रेनमध्ये प्रवास करत असाल तर तुम्हाला ही गर्दी नक्कीच जाणवत असेल. 

ढासळलेली आरोग्य व्यवस्था : देशाची लोकसंख्या वाढल्याने आरोग्य सुविधांवर मोठा परिणाम होत आहे. याचे उदाहरण आपण कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेत पाहिले, जेव्हा हॉस्पिटलमध्ये बेड मिळणे कठीण झाले आणि लोक रस्त्यावर मरू लागले. या साथीने संपूर्ण आरोग्य यंत्रणा उघडे पाडली होती. म्हणजेच लोकसंख्येच्या तुलनेत रुग्णालयांची संख्या खूपच कमी आहे. अशा परिस्थितीत देशाची वाढती लोकसंख्या हेही आरोग्य व्यवस्थेसमोर मोठे आव्हान आहे.

शिक्षण व्यवस्थेवरही दबाव : त्याचप्रमाणे शिक्षणाच्या अधिकारावरही त्याचा परिणाम होतो. खेड्यापाड्यातील शाळांमध्ये शांतता असताना शहरांतील शाळा मात्र काठोकाठ भरल्या जात आहेत. ईडब्ल्यूएस कोट्यातील जागांसाठी चुरस आहे. अवघ्या काही जागांसाठी हजारो अर्ज येऊ लागले आहेत, अशा स्थितीत गोरगरिबांच्या मुलांना चांगल्या शाळांमध्ये प्रवेश मिळणे कठीण झाले आहे. म्हणजेच देशाच्या वाढत्या लोकसंख्येचा शिक्षण व्यवस्थेवरही खोलवर परिणाम झाला आहे. 

सातत्याने वाढत आहे बेरोजगारी : देशातही बेरोजगारी सातत्याने वाढत आहे. खाजगीकरणामुळे सरकारी नोकऱ्या जवळपास संपल्या आहेत. सैन्य आणि निमलष्करी दलांसह फक्त काही विभागांमध्ये आता भरती सुरू आहे, ज्यासाठी लाखो अर्ज येतात. शिपाई पदासाठी पदवीधर आणि पदव्युत्तर पदवीधरही अर्ज करत असल्याचे आलम. कोरोनापूर्वी आलेल्या अहवालात भारतातील गेल्या ४५ वर्षातील बेरोजगारीचा विक्रम मोडीत निघाल्याचे सांगण्यात आले. म्हणजेच देशाच्या वाढत्या लोकसंख्येचा फटका तरुणांना सहन करावा लागत आहे. लोकसंख्या अशीच वाढत राहिली तर बेरोजगारीचा दरही गगनाला भिडत राहील. 

परस्पर शत्रुत्व आणि हिंसाचाराचा धोका: जेव्हा जेव्हा एखाद्या देशाची लोकसंख्या झपाट्याने वाढते आणि लोकांसाठी उपलब्ध साधनांमध्ये प्रचंड असमानता असते तेव्हा त्याचे परिणाम खूप वाईट होतात. संसाधनांच्या कमतरतेमुळे लोक एकमेकांना मारायला तयार झाले, असे जगातील अनेक देशांमध्ये दिसून आले आहे. येमेन, सीरिया, लिबिया, सुदान यांसारख्या देशांमध्ये ही परिस्थिती आपण पाहिली आहे. जिथे वाढती लोकसंख्या आणि साधनांची कमतरता यामुळे भयंकर हिंसाचार झाला होता. 

देशातील उपासमारीच्या वाढत्या आकडेवारीबद्दल बोलायचे झाले तर भारतातील लोकसंख्येतील वाढ ही अत्यंत धोकादायक दिसते. भारत हा जगातील एक असा देश आहे जिथे बहुतेक लोक रोज न जेवता झोपतात. म्हणजे उपासमार खूप जास्त आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या अहवालानुसार, येथे जवळपास निम्म्या लोकसंख्येला अन्नसुरक्षेची हमी नाही. ग्लोबल हंगर इंडेक्समध्ये भारताची क्रमवारी खूपच लाजिरवाणी आहे. जगातील १२१ देशांपैकी भारताचे मानांकन १०७वे आहे. भूक निर्देशांकात भारताची परिस्थिती पाकिस्तान, नेपाळ, बांगलादेश आणि श्रीलंकेपेक्षा वाईट आहे. म्हणजेच वाढत्या लोकसंख्येमुळे देशाचे मोठे नुकसान होऊ शकते आणि त्यामुळे अनेक प्रकारची संकटे उद्भवू शकतात.

वाढत्या लोकसंख्येचे काय फायदे आहेत?

अर्थव्यवस्थेची वाढ : वाढत्या लोकसंख्येचे तोटे अधिक आहेत हे स्पष्ट आहे, पण त्याचे काही फायदेही आहेत. सर्वात मोठा फायदा म्हणजे याच्या मदतीने कोणत्याही देशाची अर्थव्यवस्था वेगाने वाढू शकते. कारण भारताच्या लोकसंख्येचा सर्वात मोठा भाग तरुणांचा आहे, अशा परिस्थितीत देशाच्या आर्थिक आरोग्यासाठी ही चांगली बातमी असू शकते. कोणताही देश कार्यरत लोकसंख्येसह आपली अर्थव्यवस्था सुधारू शकतो. 

पायाभूत सुविधांचे आव्हान: देशाला आर्थिकदृष्ट्या पुढे नेण्यात तरुणांचा खूप महत्त्वाचा वाटा आहे. यामुळे देशाच्या लोकसंख्येचा भारताला खूप फायदा होऊ शकतो. मात्र, हे पुरेसे नसल्याचे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. चीनला आर्थिकदृष्ट्या मागे सोडणे खूप आव्हानात्मक आहे. भारतात हा केवळ लोकसंख्येचा प्रश्न नसून पायाभूत सुविधा, शिक्षण आणि आरोग्याचा मुद्दा आहे. केवळ लोकसंख्या वाढवणे पुरेसे नाही, त्यासाठी पायाभूत सुविधांचेही आव्हान असेल.  

भारतात गुंतवणूक वाढेल: कोणत्याही मोठ्या व्यवसायासाठी अधिकाधिक ग्राहक आवश्यक असतात. जगभरातील गुंतवणूकदारांसाठी भारत आता एक मोठी बाजारपेठ आहे. यामुळेच जगातील सर्व मोठ्या कंपन्या भारतात गुंतवणूक करू इच्छितात. लोकसंख्या जास्त असेल तर सर्व काही लागेल, कपडे, स्मार्ट फोन, गॅजेट्स, कॉम्प्युटर आणि घालण्यासाठी इतर गोष्टी लागतील. ज्याचा पुरवठा या मोठ्या कंपन्या करतील आणि त्यांच्या उत्पादनांची मागणी करोडो लोकांमध्ये असेल. म्हणजेच प्रत्येक मोठ्या कंपनीला जगातील सर्वात मोठी बाजारपेठ असलेल्या भारतात आपले उत्पादन करायचे आहे. 

UNSC मध्ये मजबूत दावा: UNSC मध्ये कायम सदस्य पद मिळवण्यासाठी भारत सातत्याने प्रयत्न करत आहे, पण तसे होत नाही. आता जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या देशाचा टॅग मिळाल्याने भारताचा संयुक्त राष्ट्रांमध्ये दावा मजबूत होऊ शकतो. भारताला कायमस्वरूपी सदस्यत्व मिळाल्यास तो जागतिक स्तरावर मोठा विजय ठरेल. 

गेल्या काही वर्षांत देशाची लोकसंख्या कशी वाढली,
भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर 1951 मध्ये जनगणना झाली तेव्हा भारताची एकूण लोकसंख्या केवळ 36 कोटी होती. यानंतर लोकसंख्या झपाट्याने वाढू लागली आणि आज 2023 मध्ये भारताची लोकसंख्या 142 कोटींहून अधिक झाली आहे. सुमारे 72 वर्षांपूर्वी भारताची लोकसंख्या 106 कोटींनी वाढेल, असे कोणीही भाकीत केले नव्हते. 

भविष्यात काय परिस्थिती असेल,
हा लोकसंख्येचा स्फोट आगामी काळातही सुरूच राहणार असल्याचा अंदाज व्यक्त करण्यात आला आहे. अमेरिकन थिंक टँक प्यू रिसर्च सेंटरने असा अंदाज लावला आहे की 2100 पर्यंत चीनची लोकसंख्या केवळ 760 दशलक्ष इतकी कमी होईल, तर भारत अजूनही जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश असेल. 

लोकसंख्येचा अभ्यास करणारे ब्रिटिश लोकसंख्याशास्त्रज्ञ थॉमस माल्थस यांनी 1797 मध्येच जगाच्या वाढत्या लोकसंख्येबद्दल चेतावणी दिली. ते म्हणाले होते – “आपल्या पृथ्वीची क्षमता आहे, जर जास्त लोकसंख्या असेल तर पृथ्वी उद्ध्वस्त होऊ शकते. लोकसंख्या वाढली की जगात युद्धे वाढतील. उपासमार सतत वाढत जाईल, ज्यामुळे भयंकर हिंसाचार होईल आणि संपूर्ण जग उद्ध्वस्त होईल.”